λογοτεχνικό περιοδικό Ένεκεν, τ.45 σ.147-149 Ιούλιος-Αύγουστος-Σεπτέμβριος 2017
ΤΑΞΙΔΙ ΧΩΡΙΣ ΣΥΝΟΡΑ ΜΕ ΦΤΕΡΑ ΑΠΟ ΛΕΞΕΙΣ
Οι γονείς μου παντρεύτηκαν στο δημαρχείο στην Κωνσταντινούπολη. Αναγκάστηκαν να ακυρώσουν το ταξίδι του μέλιτος και το βράδυ γυρνώντας στο σπίτι έπρεπε να βάλουν μαύρα πανιά στα παράθυρα για να μην φαίνονται, μην τυχόν και τους βομβαρδίζουν τα ελληνικά αεροπλάνα. Ο τουρκικός στρατός είχε μπει στην Κύπρο… Ευτυχώς όπως καταλαβαίνετε, οι γονείς μου κλείσαν τα παράθυρα εκείνη την νύχτα και έπιασαν δουλειά, να κάνουν εμένα.
Ήμουν 16 χρονών και η πρώτη μου εμπειρία με την Κύπρο, ήταν στην Ιταλία όπου είδα για πρώτη φορά έναν χάρτη με μια ενωμένη Κύπρο χωρίς να γράφει «Τουρκοκυπριακή Δημοκρατία» και «Ελληνοκυπριακή Διοίκηση» στο πάνω και κάτω μέρος μιας κόκκινης γραμμής συνόρων.
Αν σκεφτούμε το οξύμωρον της κατάστασης, σήμερα έχω την ιδιαίτερη τιμή να βρίσκομαι εδώ καλεσμένη σας… Δηλαδή, μου έγινε η πρόσκληση και εγώ την αποδέχτηκα… Δεν είναι «αλλόκοτο» όλο αυτό; Αυτό που η φαντασία του ανθρώπου δεν μπορεί να σκεφτεί, το κάνει πράξη η φαντασία της ζωής εδώ στη Λευκωσία σήμερα.
Τα φτερά μου από λέξεις εμφανίστηκαν για πρώτη φορά με το να αρχίσω να διαβάζω βιβλία ελληνικά και κυπριακά γραμμένα στην ελληνική γλώσσα που είναι αδύνατον να μεταφραστούν στα τούρκικα για τους πολιτικούς και ιστορικούς λόγους που μπορείτε να φανταστείτε. Αυτό συμβαίνει και αντίστροφα βέβαια. Πρόκειται για τέτοιες συνθήκες ανάμεσα σε χώρες ή σε γλώσσες που ο πολιτισμός εξαρτάται από την πολιτική δυστυχώς.
Τα τελευταία χρόνια οι μεταφράσεις της ελληνικής λογοτεχνίας έχουν γίνει πιο δημοφιλείς στην Τουρκία. Ενώ παλιά υπήρχαν μόνο τα κλασσικά έργα από την αρχαιότητα μέχρι το 1900, τώρα οι Τούρκοι αναγνώστες ενδιαφέρονται για σύγχρονα έργα Ελλήνων συγγραφέων. Με τη μετάφραση του βιβλίου «Αμερική ’62» του Πάνου Ιωαννίδη τα φτερά μου μεγάλωσαν και ξεκίνησα να πετάω πάνω από σύνορα. Είναι το πρώτο βιβλίο από την Κύπρο μεταφρασμένο στην Τουρκία από τα ελληνικά στα τουρκικά. Το ακολούθησαν άλλα τέσσερα μέχρι στιγμής. Η τόσο κοντινή συνοριακά και τόσο μακρινή πνευματικά αυτή χώρα, το 2017 έχει μόνο 5 βιβλία από την Κύπρο τα οποία είχα την ξεχωριστή τύχη να μεταφράσω. Με αυτά τα πολύ λίγα 5 βιβλία αποδείχτηκε ότι οι Τούρκοι αναγνώστες και κριτικοί στρέφονται προς τα σύγχρονα έργα από την Κύπρο για τα οποία δεν γνωρίζουν τίποτα ακόμα.
Φέτος στη Θεσσαλονίκη όπου τυπώνεται το λογοτεχνικό περιοδικό Ένεκεν, κυκλοφόρησε το 43ο τεύχος με αφιέρωμα στην Κύπρο στο οποίο συμπεριλαμβάνονται έργα και των σύγχρονων Τουρκοκύπριων συγγραφέων, Jenan Selçuk, Nevgül Duman, Mehmet Kansu, Gürgenç Korkmazel, Senem Gökel με την επιμέλεια την δικιά μου με τη βοήθεια του Ahmet Yıkık και αντίστοιχα Ελληνοκυπρίων με την επιμέλεια του Κύπριου ποιητή Ανδρέα Καρακόκκινου. Πιστεύω πως έγινε μια πρωτοποριακή δουλειά ακόμα και για την Ελλάδα. Όταν μιλάμε για μετάφραση του γλωσσικού ζευγαριού ελληνικών και τουρκικών, δυστυχώς αυτό που παλεύουμε δεν είναι μόνο τα γλωσσικά εμπόδια αλλά είναι και η κακή ιστορία της Ελλάδας και της Κύπρου με την Τουρκία. Οπότε το έθνος, ο εθνικισμός, η θρησκεία παίζουν πολύ μεγάλο ρόλο και στη λογοτεχνία και στη μετάφραση. Πρέπει να έχουν μεγαλώσει πολύ τα φτερά μου από λέξεις: φέτος τον Μάιο στη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης που ήμουν προσκεκλημένη σε μια σχετική ομιλία, μας παρακολούθησαν από την τούρκικη μυστική υπηρεσία. Γιατί αποκτήσαμε όλοι που βρισκόμασταν εκεί φτερά από λέξεις για να κάνουμε ένα ταξίδι χωρίς σύνορα που ενόχλησε. Κατά δήλωση του προέδρου της Τουρκίας: «Υπάρχουν κάποια βιβλία που έχουν περισσότερη επιρροή από τις βόμβες. Αν δεχθούμε μια καταγγελία, δεν θα μαζέψουμε αυτά;». Όλοι αυτοί λοιπόν που ασχολούνται με βιβλία: εκδότες, συγγραφείς, μεταφραστές, βιβλιοπώλες, κριτικοί, αναγνώστες ξέρουμε από βόμβες! Και περνάμε σύνορα με τις βόμβες στα χέρια.
Εργάστηκα ως διερμηνέας για τον πρωθυπουργό της Ελλάδας στην συνομιλία του με τον τότε τούρκο πρωθυπουργό και με άλλους πολιτικούς. Σε τέτοιες περιπτώσεις ο πολιτισμός εξαρτάται από την πολιτική, ενώ στην λογοτεχνική μετάφραση η πολιτική αρχίζει να εξαρτάται από τον πολιτισμό και δεν μας σταματάνε τα σύνορα. Στη λογοτεχνική μετάφραση η ελληνική και η τουρκική γλώσσα αν κι έχουν πολλές ευκολίες σε καθημερινές λέξεις και ιδιωματισμούς λόγω της κοινής και παρόμοιας ζωής, έχουν επίσης και πολλές δυσκολίες. Η ελληνική γλώσσα είναι πολύ πλούσια και πολλές φορές στα τουρκικά δεν μπορούμε να αποδώσουμε ακριβώς μία λέξη. Εκτός από τις δυσκολίες της ελληνικής γλώσσας με την τουρκική στις μεταφράσεις των κυπριακών βιβλίων υπήρχαν λέξεις και ιδιωματισμοί στα κυπριακά που έβλεπα για πρώτη φορά, όπως Καλαμαράδες, τσαγιέρα, καρκόλα (κρεβάτι), παπαόροτσος (πέτρα μεγάλη), κωλοσύρνω (τραβώ), πύρουλος (ζέστη). Ευτυχώς η συνεχής επαφή που είχα με όλους τους συγγραφείς για οτιδήποτε πρόβλημα, με βοήθησε σε όλα τα έργα να ξεπεράσω οποιοδήποτε γλωσσικό εμπόδιο. Επίσης υπήρχαν κάποιες φορές πολύ λεπτά σημεία που έπρεπε να επιλέξουμε πολύ προσεκτικά τον καλύτερο τρόπο να αποδώσουμε, χωρίς να αλλάξουμε το αυθεντικό αλλά και χωρίς να δημιουργηθεί θέμα σε κανέναν. Επίσης στην χώρα που γεννήθηκα υπάρχουν φυλακισμένοι συγγραφείς, εκδότες και μεταφραστές. ‘Όταν μιλάμε για ελληνική και τουρκική γλώσσα να μην ξεχνιόμαστε ότι απευθυνόμαστε σε δύο λαούς με την ίδια ιστορία από αντίθετες πλευρές όπως είπα και πριν. Όμως παρά τις δυσκολίες που μπορεί να παρουσιάζει ένα έργο προς μετάφραση, δεν παύει να πρόκειται για ένα βαθύ και μακρύ ταξίδι με φτερά από λέξεις κυριολεκτικά και μεταφορικά.
Όταν μεταφράζω νιώθω πως με λίγα φτερουγίσματα μπορώ να αλλάξω χώρα, να πετάω πάνω από όσα τείχη κτίστηκαν και θα κτιστούν και να παρατηρώ διάφορα τοπία, πολιτισμούς, συναισθήματα και όνειρα των ανθρώπων για τη ζωή και το μέλλον.
Μαζί με τη Λευκωσία, υπάρχουν 70 τείχη συνόρων στον κόσμο. Το μήκος τους είναι 40.000 χμ, ίσα με την περίμετρο της γης. Κάθε βιβλίο που μεταφράζεται, μπορεί θαρρώ να ρίξει ένα κομμάτι από το τείχος και ταυτόχρονα να χτίσει ένα κομμάτι γέφυρας, όπως ένας παπαόροτσος!
Ελπίζω πως αυτά τα λίγα έργα που δεν θα μείνουν μόνο λίγα, θα φέρουν πιο κοντά τους δύο λαούς με τα κομμένα φτερά που είναι άδικα χωρισμένοι στα δυο εδώ και πολλά χρόνια.
Lale Alatli
23 Σεπτεμβρίου 2017 – Λευκωσία
Ομιλία από την Διεθνή Ημερίδα Μετάφραση του PEN Cyprus «Η μαγεία, η δύναμη και η βάσανος της μετάφρασης μέσα στη σύγχρονη Ευρωπαϊκή Βαβέλ»
Yunanca aslından çeviri
KELİMELERDEN KANATLARLA SINIR TANIMAYAN YOLCULUKLAR
Annemle babam İstanbul’da Kadıköy Belediyesi’nde evlendi. Balayı yolculuğunu iptal edip de akşam eve döndüklerinde Yunan uçakları tarafından bombalanmamak için karartma gereği, pencerelere kara çarşaflar germek zorunda kaldılar. Türk ordusu Kıbrıs’a girmişti… Neyse ki o gece annemle babam pencereleri kapayıp beni yapmaya koyuldu.
Kıbrıs’la ilgili ilk deneyimimi 16 yaşında İtalya’da, ilk defa kırmızı bir çizginin üst ve alt kısmında “Kıbrıs Türk Cumhuriyeti” ve “Kıbrıs Rum Kesimi” yazmayan bir birleşik Kıbrıs haritası gördüğüm gün yaşadım. Durumun tezatlığını düşünürsek, bugün buraya davetli olmak benim için özel bir değere sahip… Davet edilmem, benim de kabul etmem… Tüm bunlar “tuhaf” değil mi? İnsanın hayal gücüne sığmayanı bugün burada, Lefkoşa’da hayatın gücü gerçeğe döküyor.
Kelimelerden kanatlarım ilk defa, sizin de tahmin edeceğiniz politik ve tarihi nedenlerden dolayı Türkçeye çevrilmesi –tersi için de aynısı geçerli- imkânsız olan Yunanistan ve Kıbrıs’tan bazı Yunanca kitapları okumaya başlamamla belirdi. Çünkü maalesef kültürü belirleyen siyasettir, bu ülkeler veya bu diller söz konusu olunca.
Son yıllarda Türkiye’de Yunan edebiyatı gittikçe daha popüler oldu. Oysa eskiden sadece antik çağlardan 1900’e kadar olan döneme ait klasik eserler yayımlanırken, şimdi artık Türk okuyucular çağdaş Yunan yazarlarına da ilgi gösteriyor. Kıbrıslı edebiyatçı Panos İoannides’in “Amerika ’62 de profundis” adlı kitabının çevirisiyle kanatlarım büyüdü, sınırların üzerinden uçmaya başladım. Bu eser Kıbrıs’tan, doğrudan Yunancadan Türkçeye çevrilmiş ilk kitap olma özelliğini taşıyor. Şu ana kadar bu eseri sadece dört kitap daha takip etti. Sınırsal olarak bu kadar yakın ama manen o kadar uzak bu ülkede, 2017 yılında Kıbrıs’tan çevirilerini yapma fırsatı bulduğum sadece beş eser var. Fakat bu bir avuç kitapla bile, Türk okuyucu ve eleştirmenlerin henüz hiç tanımadıkları çağdaş Kıbrıs edebiyatına, oldukça büyük ilgi duydukları ortaya çıktı.
Selanik’te yayımlanan Eneken Edebiyat Dergisi bu yıl 43. sayısını Kıbrıs’a ayırdı. Kıbrıslı Rum edebiyatının editörlüğünü Andreas Karakokinos üstlendi. Ahmet Yıkık’ın desteğiyle editörlüğünü yürüttüğüm Kıbrıs’ın Türk edebiyatı bölümünde Jenan Selçuk, Nevgül Duman, Mehmet Kansu, Gürgenç Korkmazel ve Senem Gökel’in eserlerine yer verildi. Bunun Yunanistan için bile bir ilk olduğuna inanıyorum. Söz konusu olan Yunanca ve Türkçe dil çifti olduğunda, maalesef mücadele ettiğimiz tek şey dile bağlı engeller değil, aynı zamanda Yunanistan ve Kıbrıs’ın Türkiye’yle olan kötü tarihi. Bu durumda millet, milliyetçilik ve din, edebiyat ve çeviride çok önemli bir rol üstleniyor.
Kelimelerden kanatlarımız o kadar büyümüş olmalı ki Mayıs ayında Selanik Uluslararası Kitap Fuarı’nda düzenlediğimiz konuşmaya Türkiye Devleti’nin istihbarat görevlileri bile katıldı. Çünkü orada bulunan herkes, bazılarını rahatsız edecek, sınır tanımayan bir yolculuk için kelimelerden kanatlara bürünmüştü. Türkiye Cumhurbaşkanı bir ifadesinde “Yani öyle kitaplar vardır ki bombadan daha tesirlidir,” der. Yani kitapla uğraşan herkes: yayıncılar, yazarlar, çevirmenler, kitapçılar, eleştirmenler, okurlar, hepimiz elimizde bombalarla, birilerinin yarattığı sınırları geçiyoruz.
Yunanistan Başbakanı’na, dönemin Türkiye Başbakanı ve bazı bakanlarıyla yaptığı görüşmede çevirmenlik yapmıştım. Bu gibi durumlarda kültür siyasete bağlıdır; oysa edebi çeviride siyaset kültüre bağlı olmaya başlar ve sonucunda da hiçbir sınır bizi durduramaz. Edebi çeviride Yunanca ve Türkçede, iki ülkenin uzun yıllarca süren ortak ve benzer yaşam biçimlerinden dolayı günlük dildeki çoğu ortak kelime ve deyimin çevirisi kolay olsa da birçok zorluk da karşımıza çıkar. Farklı bir geçmişe sahip olan Yunan dilindeki bazı kelimelere -parea[1] gibi- Türkçede karşılık bulmak oldukça zor olabilir. Kıbrıs’tan çevrilen eserlerde Yunanca ve Türkçe çevirinin içerdiği zorluklar dışında bir de ilk defa gördüğüm “Kıbrısça” kelime ve deyimler vardı: karkola[2], papaoroços[3], kolosirno[4]. Neyse ki çevirisini yaptığım tüm eserlerde, her türlü sorun için en büyük kurtarıcım yazarlarla kurduğum sürekli iletişim oldu; bu şekilde her türlü dil ve anlam engelini aşabildim. Ayrıca bazen eserin aslını değiştirmeden ama kimseye sorun yaratmayacak şekilde, büyük bir dikkat ve özenle en iyi çözümü bulmamız gereken çok hassas noktalar oldu. Benim doğduğum ülkede hapiste olan yazarlar, yayıncılar ve çevirmenler var. Yunanca-Türkçe çeviride, aynı tarihi iki ayrı yakadan paylaşan iki ayrı halka hitap ettiğimizi unutmamalıyız. Fakat çevirisi yapılan bir eser tüm zorluklarına rağmen, somut ve soyut olarak, kelimelerden kanatlarla çıkılan derin ve uzun bir yolculuk olmaktan hiçbir zaman vazgeçmez.
Çeviri yaparken birkaç kanat çırpmayla ülke değiştirebildiğimi, inşa edilen ve edilecek duvarların hepsinin üzerinden uçabildiğimi, farklı yerler, kültürler, duygular ve insanların hayat ve gelecekle ilgili hayallerini görebildiğimi hissediyorum.
Lefkoşa’yla birlikte dünyada 70 adet sınır duvarı var. Toplam uzunlukları 40.000 km, dünyanın çevresine eşdeğer. Çevirisi yapılan her bir kitabın, duvardan kopan ve aynı zamanda da köprüye konan bir parça olduğuna inanıyorum. Aynen bir papaorotsos gibi!
Bu kadar az sayıda kalmayacağını umduğum bu eserlerin, yıllardır haksızca ayrı bırakılmış kırık kanatlı bu iki halkı birbirine yakınlaştıracağını ümit ediyorum.
Lale Alatlı
Lefkoşa – 23 Eylül 2017
Kıbrıs PEN Yazarlar Birliği’nin düzenlediği “Çağdaş Avrupa Babil’inde çevirinin büyüsü, gücü ve meşakkati” adlı Uluslararası Çeviri Günü etkinliğinden
[1] Parea: Yunancada arkadaş grubu demek. Aynı zamanda arkadaşlık ettiğimiz tek bir kişi içi de kullanılabilir. Kullanıldığı yerler çok çeşitlilik gösterir ve Türkçede tam karşılığı yoktur.
[2] Karkola: yatak. Yunancası krevati.
[3] Papaoroços: büyük taş. Yunancası kotrona.
[4] Kolosirno: çekmek. Yunancası travao.